KÖMÜR YARDIMLARI ve TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ (TKİ)

Ülkemiz anayasa gereği sosyal olarak vatandaşlarına çeşitli konularda yardımcı olmaya çalışmaktadır. Bu sayede yardıma muhtaç kişilerin daha iyi bir hayata kavuşması amaçlanmaktadır. Kömür yardımı da bu doğrultuda yapılan yardımlar arasındadır. Kömür yardım için Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından yardıma gerçekten ihtiyacı olan kişiler seçilmekte ve bu kişilere her yıl belirli miktarlarda kömür yardımı yapılmaktadır.

Bu yardımları daha da eski tarihlere götürmek mümkündür. Öyle ki 1986 yılında kurulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, bugünkü kadar kapsamlı olmasa da ihtiyaç sahiplerine kömür yardımı yapılmaya başlanmıştır. Fakat özellikle 2003 yılından itibaren bu yardım daha da genişletilmiş ve kapsamlı bir hale getirilerek sürekli olması sağlanmıştır. Özellikle AKP hükümetleri ile hız verilen bu çalışmalar konusunda sık sık düzenlemeler yapılmakta, son olarak 14.01.2013 tarihinde bir düzenleme yapılarak çalışmanın son hali belirlenmiştir. Bu nedenle 2003 yılı milat olarak alınabilmektedir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’ndan geçtiğimiz aylarda yapılan açıklamalara göre kömür yardımı yaptığı aile sayısı son 11 yılda 2 kat artarken dağıtılan kömür miktarı ise 4 kart arttı. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verilerine göre kömür yardımı yapılan aile sayısı 2003 yılında 1 milyon 96 bin iken 2014 yılı itibarıyla bu sayı 2 milyon 149 bini aştı. 2003 yılında 1 milyon 96 aileye toplam 649.818 ton kömür dağıtımı yapılırken bu rakam 11 yılda 4 kat artarak 2 milyon 232 bin 700 tona çıktı. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verilerine göre kömür dağıtılan hane ve miktarı:

Bilindiği gibi AKP’nin iktidara gelmesinden bir yıl sonra 2003 yılından itibaren, başlatılan kömür yardımları Türkiye Kömür İşletmelerinden sağlanarak, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarınca belirlenen ihtiyaç sahibi ailelere en az 500 kg olmak üzere ve standartlara uygun torbalanarak evlere teslim edilmek suretiyle bedelsiz olarak ulaştırılıyor. Kömürün illere kadar ulaştırılması Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından sağlanırken kömürün ihtiyaç sahibi ailelere dağıtımı ise Valiliklerin sorumluluğunda Vakıflar tarafından gerçekleştiriliyor. Kömürün muhtaç durumda olan vatandaşlara dağıtım sürecinde oluşan nakliye, hamaliye vb. giderler için 2014 yılında SYD Vakıflarına Fondan 3 milyon 841 bin 647 TL kaynak aktarıldı. Bu açıklamalarda kömür yardımlarının dışında, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, sosyal yardımlar verilerini açıkladı. Bakanlık verilerine göre gıda yardımı konusunda 2014 yılında toplam 675.193 hane için 226 milyon TL kaynak kullanıldı. Oturulamayacak derecede eski, bakımsız ve sağlıksız evlerde yaşayan ihtiyaç sahibi vatandaşlara evlerinin bakım-onarımı ve ev eşyası alımı için ayni veya nakdi olarak 22.609 haneye 103 milyon TL yardım yapıldı.

Geçtiğimiz günlerde MHP Manisa Milletvekili Erkan Akçay soru önergesinde, hükümetin sosyal yardım kapsamında dağıttığı kömürlerin karşılığının TKİ ödemesinin tam olarak yapılmaması sebebiyle TKİ’nin mali kriz içerisine girdiği hususunun Sayıştay raporlarına da yansıdığını belirterek, “2002-2015 yılları arasında TKİ’den alınan kömür miktarı ve bu kömür miktarı karşılığında yapılması gereken ödeme ile yapılan ödeme miktarları nedir?” diye sordu.

Soru önergesini yanıtlayan Enerji Bakanı, 2003 ile 2014 yılları arasında Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına toplam 19 milyon 222 bin 397 ton kömür verildiğini açıkladı. Enerji Bakanı, TKİ tarafından Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına verilen kömürler karşılığı Hazine Müsteşarlığından olan alacağın 2014 yılı sonu itibarıyla 2.047.489.353,77 TL olduğunu belirterek, “Hazine Müsteşarlığı tarafından ödeme yapılmaktadır” dedi.

Bilindiği gibi, geçen yıl KİT’lerin ve ilgili kuruluşların faaliyetlerinden doğan görev zararı alacağı kuruluş kayıtlarına göre 1 milyar 923 milyon 130 bin lira olarak gerçekleşti. Söz konusu dönemde Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’nun görev zararı 734 milyon olarak gerçekleşmişti.

Geçtiğimiz günlerde Sayıştay’ın resmi internet sitesinde açıklanan rapora göre Hazine’nin TKİ’ye olan 1,6 milyar liralık borcun ayrıntıları Sayıştay raporlarına yansıdı. Bu raporda Sayıştay, alacağın tahsil edilememesinden dolayı TKİ’nin, özel bankalardan kredi kullanmak zorunda kaldığını belirtti. Rapora göre: Hükümetin 11 yıldır sürdürdüğü, seçim dönemlerinde tartışma konusu olan bedava kömür dağıtım projesi, bütçeden yeterli kaynak ayrılmaması sebebiyle mali krize yol açtı. Hazine Müsteşarlığı, şimdiye kadar dağıtılan 20 milyon tona yaklaşan kömür için Türkiye Kömür İşletmeleri’ne (TKİ) 3 milyar 75 milyon lira ödeyebildi. Ancak yıllar içinde 1 milyar 603 milyon liralık kömür borcu birikti.

Yine Sayıştay raporunda yer alan ifadelerde, Hazine’den alacağını tahsil edemediği için mali dengeleri altüst olan TKİ, özel bankalardan kredi kullanmak zorunda kaldı. Raporda kurumun en büyük finansman sorununun “Hazine’den alacağını tahsil edememesi” olduğu belirtildi ve bu durumun kurumu darboğaza sokacağı vurgulandı. “Bu sebeple finansman açısından sıkıntıya gireceği görülen kurumun Hazine’den alacağının tahsili için gerekli girişimlerde bulunulması zorunludur.” uyarısı yapıldı.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından ihtiyaç sahiplerine dağıtılan kömürler, Türkiye Kömür İşletmeleri, devlete ait kömür ocaklarını kiralayan özel şirketler ve Türkiye Taş Kömürü Kurumu’ndan (TTK) temin ediliyor. Dağıtılan kömür bedellerinin Hazine Müsteşarlığı’nca ‘görev zararı’ ödemeleri kapsamında 45 gün içinde TKİ ve TTK’ya ödenmesi gerekiyor. Ancak ödemelerde ciddi sıkıntı yaşanıyor. Bedava kömür dağıtımı için TKİ’den 2003’te 643 bin ton, 2004’te 1 milyon 47 bin ton kömür alındı.

2005’te yapılan düzenlemeyle devlete ait kömür ocaklarını rödovans yoluyla işleten şirketlerden de kömür alınmaya başlandı. 2005’te 747 bin tonu TKİ’den, 572 bini özel şirketlerden olmak üzere toplam 1 milyon 319 bin ton kömür alındı. TKİ ve özel şirketlerden 2006’da 1 milyon 262 bin, 2007’de 1 milyon 472 bin, 2008’de 1 milyon 628 bin, 2009’da 1 milyon 935 bin, 2010’da 1 milyon 521 bin, 2011’de 2 milyon 207 bin, 2012’de ise 2 milyon 160 bin kömür alımı yapıldı.

Taşkömürü Kurumu’ndan ise 2003’ten 2012 sonuna kadar 85 milyon lira değerinde 241.000 ton kömür alınarak dağıtıldı. Kömür yardımı yapılan aile sayısının yıllık ortalaması ise 1.845.000 oldu. Hazine Müsteşarlığı, TKİ’ye (özel şirketlerden alınan kömür bedeli de dahil) ihtiyaç sahibi ailelere dağıtılan kömürler için “görev zararı” kapsamında 2004’ten 2014’ün ilk 6 ayı sonuna kadar toplam 3 milyar 75 milyon lira ödeme yaptı. Ancak kömür bedelinin geri kalan 1 milyar 603 milyon liralık kısmının ödemesi yapılmadı. Hazine, TTK’dan aldığı kömürler için ise kuruma 2014’ün ilk 6 ayı sonuna kadar 110 milyon lira ödeme yaptı. Hazine’nin Taşkömürü Kurumu’nda 26 milyon 448 bin lira ödenmemiş borcu bulunuyor. TKİ ve TTK’ya borçlar Hazine Müsteşarlığı’nın borç hanesine yazılı. Ancak ne zaman ödeneceği belli değil.

Türkiye Kömür İşletmeleri’ni mali darboğaza sokan borç sorununa Sayıştay denetim raporunda da uzun uzun değinildi. Rapora göre Hazine’nin TKİ’ye borcu son üç yılda yığılmış. Borcun 654 milyon lirası 2011, 745 milyon lirası 2012 ve 155 milyon lirası da 2013’teki kömür teslimlerinden kaynaklanıyor. Raporda Hazine’den alacaklarını tahsil edememesinin Kömür İşletmeleri’ni nasıl mali sıkıntıya soktuğu ayrıntılarıyla anlatılıyor. TKİ’nin iyi bir nakit yönetimiyle bankalardan kredi kullanmadan ve faiz ödemeden faaliyetlerini yürütmesine rağmen Bakanlar Kurulu kararı uyarınca ihtiyaç sahibi ailelere dağıtılmak üzere valiliklerin Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma vakıflarına gönderdiği kömürlerin bedellerini Hazine’den tahsil edemediğinden finansman sıkıntısı yaşamaya başladığı belirtildi. Geçmiş yıllarda bu sebeple özel bankalardan kredi kullanıldığı ve önemli tutarda finansman gideri oluştuğuna dikkat çekildi.

TKİ’nin Hazine’den alacağını tahsil edememesi durumunda en kârlı iki müessesesinin devredilmesi sebebiyle yürüttüğü faaliyetin finansmanını sağlamasının oldukça zor olacağı vurgulandı. Kömür İşletmeleri’nin dönem kârının % 36’sını sağlayan Güney Ege Linyit İşletmeleri geçen yıl Yeniköy Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret AŞ’ye bedelsiz devredilmişti.

TKİ’nin Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı aracılığı ile kömür dağıtımına ilişkin olarak müfettişlerin suç duyurusuna esas konuları kapsayan raporunda birçok suçlama ve eleştirilerde bulunulmuştur. Bu suçlamalarda, 4734 sayılı Kamu İhale Kanununa aykırı şekilde kömür alımları yapıldığı, ilan yapılmaksızın ihalesiz olarak yandaş firmalardan 2,5 milyon ton kömür satın alındığı iddia edilmiştir.

Yine bu raporda TKİ’ye yönelik olarak, 2009 ve 2010 yıllarında pazarlık usulü ile yapılan alımlar pazarlık usulünün özel şartlarını düzenleyen Kamu İhale Kanununa uygun olmadığı, hem doğru ihale usulü seçilmediği için ve hem de ilansız olarak pazarlık usulü ile yapıldığı için Kanuna aykırı hareket edildiği belirtilerek, “Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı, TKİ Kurumunun kömür alımları ile ilgili olarak; 4734 sayılı Kamu İhale Kanununun 21 inci maddesinde düzenlenmiş olan pazarlık usulü ihalenin şartları oluşmadığı halde, fakir ailelere dağıtılmak üzere pazarlık usulü ile muhtelif firmalardan kömür satın alınması, aynı Kanunun 5 inci maddesine aykırılık oluşturduğundan, bu uygulamadan vazgeçilmesi ve kömür alımlarının açık ihale veya belli istekliler arasında ihale usullerinden birisi ile yapılması,” önerisi yer almıştır.

Benzer bir durum Sayıştay’ın 2011 yılı Denetim Raporunda eleştirilerek; “Bu nedenle; fakir ailelere dağıtılmak üzere ilgili Bakanlar Kurulu Kararları kapsamında satın alınan kömürlerin, ruhsatı TKİ veya bağlı ortaklık ve iştiraklere ait sahalardan üretilmiş kömür olup olmadığı konusunda menşei araştırması yapılması ve bu sahalardan üretilmeyen, dolayısı ile Kamu İhale Kanununun 3/r istisna maddesi kapsamına girmeyen kömürlerin, uygun ihale usulleri ile ihale edilerek satın alınması önerilir.” denilmiştir. Sonuç olarak; TKİ’nin kendisine ait sahalardan üretilmemiş olan, dolayısı ile Kanun kapsamına girmeyen yaklaşık 450.000 ton kömür ihalesiz olarak satın alınmış ve kanuna aykırı işlem yapılmıştır.

Yukarıda değerlendirilen ihtiyaç sahibi ailelere dağıtılmak üzere yapılan kömür alımlarında, basiretli bir tüccar gibi davranılmamış ve Kurum zararına yol açılmıştır. İhtiyaç sahibi ailelere dağıtılmak üzere gerçekleştirilen ihalesiz kömür alımları ile 3 yılda kurumun uğradığı zarar (2009 yılında 35,9 milyon TL, 2010 yılında 20,7 milyon TL ve 2011 yılında 55,1 milyon TL olmak üzere) toplam 111,7 milyon TL’dir. Ayrıca; TKİ Kurumu 2003 ve 2004 yıllarında ihtiyaç sahibi ailelere dağıtılacak kömürün tümünü kendi üretimi kömürden teslim etmiştir. Sonraki yıllarda dışarıdan kömür alımı yoluna gidilmiş ve TKİ kömüründen teslim edilen miktarlar düşürülürken, dışarıdan satın alınan kömür miktarı sürekli artırılmıştır.

TKİ’ye bağlı müesseselerle yapılan iç yazışmalara göre, yılda 1,2 milyon ton kömürün TKİ tarafından üretilip ihtiyaç sahibi ailelere tesliminin mümkün olduğu belirtilmektedir. Bu miktar kömür TKİ tarafından üretilip ihtiyaç sahibi ailelere teslim edildiğinde; 2009 yılında 247 bin ton, 2010 yılında 316 bin ton ve 2011 yılında da 290 bin ton kömür dışarıdan satın alınmayacak ve yüklenici firmalarına aktarılan kar marjı TKİ’ye kalacak idi. Ancak TKİ’ye bağlı müesseselerden daha fazla kömür teslimi mümkün olduğu halde, müesseselerin üretimleri kısılarak dışarıdan satın alınacak kömür miktarı artırılmıştır.

Bu çalışmadan da görüleceği gibi 2003 yılından bu yana Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından ihtiyaç sahiplerine dağıtılan kömür yardımları belli bir planlama ve koordinasyondan uzak olarak iktidar partisinin politikası çerçevesinde yapılmaktadır. Bu sosyal yardımların gerek aile bazında gerekse de miktar bazında artıyor olması konunun bir yardımdan öte siyasi bir amaçla yapıldığını göstermektedir. Ancak bu yardımların bir planlamadan öte bir yapıda gerçekleştirilmesi başta TKİ olmak üzere kömür üreten kamu kurumlarında önemli görev zararlarına neden olmakta, Sayıştay Raporlarında da değinildiği üzere usulsüz işlemlerin yapılmasına yol açmaktadır.

Yıllarca ülkemizin en büyük kurumları arasında yer alan TKİ, 2000’li yılların başında en çok kar eden kurumu, en çok vergi ödeyen kurum sıralamalarında üst sıraları zorlarken, kömür üretimi ve satışında rekorlar kırarken şimdilerde zarar eden, istihdamı küçülen ve yardımlar nedeniyle görev zararları giderek artan bir kurum haline geldi. Son yıllarda başta Yatağan olmak üzere kar eden müesseselerini özelleştirme adı altında özel sektöre devrederken, Sayıştay Raporlarında da belirtildiği gibi özel bankalardan kredi kullanıp piyasadaki şirketlerden kömür satın alan ve zararı giderek artan bir kurum haline dönüştü.

Nadir AVŞAROĞLU

Maden Mühendisi