SAYIŞTAY RAPORLARINDA TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ

Geçtiğimiz günlerde gazetelerde yayınlanan haberlerde Hazine Müsteşarlığı’nın, 2015 sonu itibarıyla KİT’lerin ve özelleştirme programındaki kuruluşların cari fiyatlarla stok borçlarını açıkladığı ve bu duruma göre Türkiye Kömür İşletmeleri’nin (TKİ) en çok zarar eden kamu kuruluşu olduğu ifade edildi. Habere göre; TKİ 1.564.000 Türk Lirası ile en çok görev zararı oluşan kuruluş oldu. İkinci en çok zarar eden kamu kuruluşu ise Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları oldu.

Görevleri; devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak linyit, turp bitümlü şist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin ihtiyaçlarını karşılamak, yurt ekonomisine katkıda bulunmak olarak tarif edilen Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’nun faaliyet raporlarında dönem net karını 2013 yılında 94.845.878 TL kar olarak gösterilirken 2014 yılında 43.061.707 TL zarar olarak açıklanmıştı.

Türkiye’de linyit ve taşkömürü dahil 2015 yılı itibarı ile 15 milyar tonu kamu elinde ve kesin olmamakla birlikte 800 milyon tonu da özel sektör uhdesinde olmak üzere 15,8 milyar ton kömür rezervi bulunuyor. Geçmiş yıllarda her yıl 30-35 milyon ton kömür üretimi gerçekleştiren TKİ, bazı üretim birimlerinin özelleştirilmeleri nedeniyle 2014 yılında rodövanslı sahalardan alınan kömür de dâhil toplam 21,6 milyon ton tuvönan üretilerek 14,9 milyon ton satılabilir kömür elde edildi.

TKİ Kurumu Genel Müdürlüğü’nün 2014 yılında; tuvönan (ocaktan çıktığı haliyle alınan) olarak 14,3 milyon ton, satılabilir olarak da 10,6 milyon ton kömür üretimi gerçekleştirdiği belirtilen Sayıştay Raporu’nda, “Bu üretimler, bir önceki yıla göre tuvönan bazda % 8, satılabilir kömürde ise % 10 oranlarında daha eksiktir.” denildi.

Açık işletme yöntemi ile yapılan üretimin dışında 1.280.000 tonu Ege Linyitleri İşletmesi’nden (ELİ), 1.188.000 tonu da Garp Linyit İşletmeleri’nden (GLİ) olmak üzere toplam 2.469.000 ton kömürün ağırlıklı olarak yüklenici marifetiyle olmak üzere yeraltı ocaklarından üretildiği vurgulanan raporda, “ELİ ve GLİ Müesseselerindeki Yeraltı ocaklarından sağlanan yaklaşık 2,5 milyon ton kömürün kriblaj ve lavvar (yıkama) tesislerinde zenginleştirilmesi sonucu toplam 1,2 milyon ton satılabilir kömür elde edilmiştir.” ifadelerine yer verildi.

Sayıştay’ın hazırladığı Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) Kurumu’nun 2014 yılı denetim raporuna göre üretilen her 100 ton kömürden 32 tonu pasa (yan kayaç) olarak atıldı. TKİ’nin 2014 yılında ocaktan çıktığı gibi 21,6 milyon tonluk üretiminden elde edilen satılabilir kömür miktarının 14,9 milyon ton olduğu belirtilen Sayıştay Raporu’nda, “Bu değerler aradaki fark olan 6,7 milyon ton kömürün değerlendirilemediğini ya da üretilen her 100 ton kömürden 32 tonunun atıldığını ifade etmektedir. Yine Sayıştay raporunda; TKİ’nin kendi imkanlarıyla yapmış olduğu üretimlerde tuvönan kömürün daha temiz üretildiği, üçüncü şahıslara yaptırılan üretimlerin daha çok yan kayaç içerdiği anlaşılmaktadır.” denildi. Sayıştay, 2013 yılında da 5,3 milyon ton kömürün yan kayaç (pasa) olarak atıldığı belirtti.

Santrallere verilen kömürlerde dönüşüm oranlarının % 100’e yakınken zenginleştirilerek Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’na (SYDV) verilen ve teshin amaçlı olarak kullanılan kömürlerde bu oranın % 40-45 aralığına kadar düştüğü vurgulanan raporda, “Söz konusu kömürlerin ağırlıklı olarak yükleniciler tarafından üretildiği göz önüne alındığında yürürlükte olan ya da bundan sonra yapılacak sözleşmelerde bu hususun özellikle belirtilmesi ve takip edilmesi önem kazanmakta. TKİ uhdesindeki ocaklardan 2013 yılı içerisinde üretilmiş olan 22,2 milyon ton tuvönan kömürden sadece 16,9 milyon tonunun satılabilir ürüne dönüştürülebildiği, yaklaşık olarak 5,3 milyon ton kömürün yan kayaç (pasa) olarak atıldığı, termik santrallere verilen kömürler hariç tutulduğunda satılabilir oranının daha da düştüğü ve bu kömürlerin ağırlıklı olarak üçüncü şahıslarca üretilip zenginleştirildiği göz önünde bulundurularak; yeni yapılacak sözleşmelere temiz kömür kazanımına yönelik maddelerin koyulması ve müeyyide oranlarının arttırılması önerilir.” denildi.

TAŞERON FİRMA ÜRETİMLERİ DAHA ÇOK YAN KAYAÇ İÇERİYOR

Rodövanslı sahalardan alınan kömür de dâhil olmak üzere TKİ’de yıl içerisinde üretimi yapılan toplam 21,6 milyon ton tuvönan kömürün 9,8 milyon tonu yeraltı işletmeciliği ile 11,8 milyon tonu da açık ocak yöntemleriyle gerçekleştirildiği vurgulayan raporda şu ifadeler yer aldı: “Satılabilir kömürde ise 14,9 milyon tonluk toplam üretimin 9,4 milyon tonluk kısmı açık ocak, 5,5 milyon tonluk kısmı da yeraltı işletmeciliğinden sağlanmıştır. TKİ’nin 2014 yılı içerisinde gerçekleştirmiş olduğu üretimlere bakıldığında 21,6 milyon tonluk tuvönan üretimi karşılığında elde edilen satılabilir kömür üretiminin 14,9 milyon ton olduğu görülmektedir. Bu değerler aradaki fark olan 6,7 milyon ton kömürün değerlendirilemediğini ya da üretilen her 100 ton kömürden 32 tonunun atıldığını ifade etmektedir. Tuvönan kömürün satılabilir ürüne dönüşüm oranları incelendiğinde TKİ’nin kendi imkânlarıyla yapmış olduğu üretimlerde tuvönan kömürün daha temiz üretildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu açıdan bakıldığında üçüncü şahıslara yaptırılan üretimlerin daha çok yan kayaç içerdiği anlaşılmaktadır.”

TKİ, 2014 yılında 7,4 milyon ton satılabilir kömürü dışarıdan satın aldı. Bunun, % 78,5’i 5,8 milyon tonu İMBAT AŞ’den, % 21,5’i de 1,5 milyon tonu 2014 yılında ölen 301 madencinin çalıştığı SOMA AŞ’den alındı. Toplamda tuvönan kömürün ortalama birim alış fiyatı 67,36 TL/ton olarak gerçekleşti. Fiyat farkı uygulaması nedeni ile 2014 yılı birim alış fiyatı önceki yıla göre % 10,3 oranında artış gösterdi. İMBAT AŞ’den 68.75 TL/ton ortalama birim fiyatı ve 399,6 milyon TL bedel ile satın alınan 5 milyon 813 bin ton tuvönan kömürün 5 milyon tonu bu şirketin tesislerinde yıkattırıldı. Yıkama karşılığında İMBAT AŞ’ye 13.486.000 TL yıkama bedeli ödendi. 5 milyon ton kömürün yıkamaya verilmesine karşılık, yıkama işlemleri sonucu 3.546.000 ton kömür elde edildi. 2014 yılında Soma AŞ’den ortalama 62,3 TL/ton birim fiyat ve 99,1 milyon TL bedel ile satın alınan bir milyon 591.000 ton tuvönan kömür alındı. SOMA AŞ’de geçen yıl bir milyon 345.000 ton kömür lavvar (yıkama) tesisinde yıkatıldı ve şirkete 4.733.000 TL yıkama hak edişi ödendi. 1.591.000 ton tüvenan kömürün yıkanmasından 825.000 ton yıkanmış kömür elde edildi.

Zaman gazetesinde İsmail Altunsoy’un haberine göre; yoksul-fakir ailelere asgari 500 kilogram kömür yardımı yapılmasıyla ilgili Bakanlar Kurulu kararı, Nisan 2014’te Resmi Gazete’de yayımlanarak uygulamaya konuldu. Kömür yardımı yapılacak fakir aile sayısı ve kömür talep miktarı için Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) görevlendirildi. Sayıştay tespitine göre fakir ailelere dağıtılmak üzere TKİ adına sosyal yardım vakıflarına teslim edilen kömürlerin taşınmasında daha fazla para kazanmak için bir kamyon aynı gün içinde 1.700 km’lik yolu 5 kez gidip gelmiş gibi gösterildi.

TKİ’nin fakir aile kömürlerinin öncelikle kendi sahalarından ürettiği kömürlerden temin edilmesi, üretim kapasitesinin üzerinde kalan kömür ihtiyaçlarının ise ruhsatı TKİ’ye ait ve rödovans karşılığı faaliyette olan sahalardan temin edilerek valiliklere ulaştırılması gerekiyor. Kömür yardımlarının üretim ve taşımasından (kalite, torbalama, nakliye gibi) TKİ sorumlu olup, yüklenici firma hiçbir şekilde işi alt yükleniciye devredemiyor. Aksi halde, sözleşme feshediliyor. Her yıl, sosyal yardımlaşma vakıfları aracılığıyla yaklaşık 2 milyon aileye kömür yardımı yapıyor.

Zaman Gazetesi’nin haberine göre Sayıştay, fakirlere dağıtılmak için taşınan kömürlerde yapılan hilenin TKİ yönetiminden araştırılmasını istedi. Sayıştay, incelemesinden önce olayı özetledi: ‘Birim fiyat teklif cetvelinde; Erzurum ve ilçelerine 318 TL/ton, Kars ve ilçelerine 322 TL/ton, Çorum ve ilçelerine 249 TL/ton birim fiyat üzerinden kömür gönderildiği, firmanın üretim sahasının Çorum-Dodurga ilçesi olduğundan Çorum ve ilçelerinde nakliye maliyetinin düşük olduğu, diğer illere gönderilecek kömürlere taşıma mesafesinden kaynaklı nakliye masrafının ilave edildiği, dolayısıyla Çorum’a kıyasla Erzurum ve ilçelerine sevk edilecek veya sevk edilen kömürlerde 69 TL/ton, Kars ve ilçelerine sevk edilecek veya sevk edilen kömürlerde ise 73 TL/ton nakliye farkı ilave edildiğinin anlaşıldığı, tespit edilmiştir.” Sayıştay TKİ 2014 Denetim Raporu’nda önemli bir konuya da vurgu yaptı: Haziran 2015 ayında tespiti yapılan bu konular, TKİ Kurumu Genel Müdürlüğü’nün ilgili üst birim yöneticilerine aktarılmış ve incelenmesi için kendilerine belgeler verilmiştir. Ancak, raporun tamamlandığı Eylül 2015 ayına kadar kurum tarafından belirtilen hususların incelenmediği ve incelenmek üzere Teftiş Kurulu Başkanlığı’na intikal etmiş bir talimatın da olmadığı anlaşılmıştır.

3 KAMYON PLAKASI OTOMOBİL ÇIKTI

Sayıştay denetçileri, TKİ’nin sosyal yardımlaşma vakıfları üzerinden yoksullara verilen kömür yardımlarında yapılan usulsüzlükleri örneklerle ortaya çıkardı: “Söz konusu belgeler üzerinden yapılan incelemelerde; 1.030 adet sevk irsaliyesi ve kantar fişlerinin tamamının, yüklenici firmanın Çorum-Dodurga ilçesinde bulunan tesislerinden alınıp Erzurum-Oltu ilçesindeki özel firmaya ait tesislere gönderilmek üzere düzenlendiği, yüklenici firmanın Çorum-Dodurga’daki kömür üretim tesislerinden, Erzurum-Oltu’daki firmanın tesislerine aynı gün içerisinde birkaç kez gidip geldikleri, hatta 06 … plakalı aracın 15.08.2014 tarihinde bu yolu 5 kez gidip geldiğini ifade edecek şekilde sevk irsaliyesi ve kantar fişi düzenlenmiş olduğu, bu şekilde 28 adet araç için aynı güne rastlayan birden fazla sevkiyata denk gelecek şekilde toplam 105 adet sevk irsaliyesi ve kantar fişinin düzenlendiği…’ incelemelerde kömür taşıdığı belirtilen 3 kamyona ait plakaların da Ankara’da otomobillere ait olduğu tespit edildi.^[1]

Konuyla ilgili olarak Sayıştay raporunda yer alan iddialar şu şekilde;

1- 1.030 adet sevk irsaliyesi ve kantar fişlerinin tamamının, yüklenici firmanın Çorum/Dodurga İlçesi’nde bulunan tesislerinden alınıp Erzurum/Oltu İlçesi’ndeki özel firmaya ait tesislere gönderilmek üzere düzenlendiği,

2- Yüklenici firmanın Çorum/Dodurga’daki kömür üretim tesislerinden, Erzurum/Oltu’daki firmanın tesislerine aynı gün içerisinde birkaç kez gidip-geldikleri, hatta 06 .. ..89 plakalı aracın 15 Ağustos 2014 tarihinde bu yolu 5 kez gidip-geldiğini’ ifade edecek şekilde sevk irsaliyesi ve kantar fişi düzenlenmiş olduğu, bu şekilde 28 adet araç için, aynı güne rastlayan birden fazla sevkiyata denk gelecek şekilde toplam 105 adet sevk irsaliyesi ve kantar fişinin düzenlendiği,

3- Sevk irsaliyeleri ve kantar fişlerinin üzerinde Dodurga-Oltu arasında kömür sevkiyatı yaptığı belirtilen bazı araçların kömür sevkiyatına elverişli araçlar olmadığı, araçların binek otomobil ve panelvan tarzı araçlar olduğu,

4- Bu işle ilgili, yüklenici firmaya ait sevk irsaliyeleri üzerinden örnekleme yöntemiyle yapılan incelemelerde, Dodurga-Oltu arası nakliye işi yapan aynı plakalı bazı araçların, aynı gün başka illere de kömür nakli yaptıklarına dair sevk irsaliyelerinin düzenlenmiş olduğu,

5- Sözleşmenin ekindeki birim fiyat teklif cetvelinde; Erzurum ve ilçelerine 318 TL/ton, Kars ve ilçelerine 322 TL/ton, Çorum ve ilçelerine 249 TL/ton birim fiyat üzerinden kömür gönderildiği, firmanın üretim sahasının Çorum/Dodurga İlçesi olduğundan Çorum ve ilçelerinde nakliye maliyetinin düşük olduğu, diğer illere gönderilecek kömürlere taşıma mesafesinden kaynaklı nakliye masrafının ilave edildiği, dolayısıyla Çorum’a kıyasla Erzurum ve ilçelerine sevk edilecek veya sevk edilen kömürlerde 69 TL/ton, Kars ve ilçelerine sevk edilecek veya sevk edilen kömürlerde ise 73 TL/ton nakliye farkı ilave edildiği belirlenmiştir.^[2]

SAYIŞTAY: TKİ’NİN 667 BİN TON KÖMÜRÜ KAYIP

Birgün Gazetesi’nin 25 Mayıs 2014 tarihli haberine göre Sayıştay, Türkiye Kömür İşletmeleri’ne (TKİ) bağlı Güney Ege Linyit İşletmeleri’nin stoklarında 667.000 ton kömürün eksik çıktığını tespit etti. İlgili kanunların kabul ettiği gider olmadığından TKİ, 6,8 milyon lira maliyeti bulunan kayıp kömür için 1,3 milyon lira da vergi ödedi. Sayıştay denetçileri 667.000 ton eksik kömür için kurum yetkililerinin yaptığı açıklamadaki eksik ölçüm, zenginleştirme kaybının (taşların) düşülmemesi ve kömürün tozlaşması gibi gerekçeleri gerçekçi bulmadı.

Haberde “Sayıştay, TKİ’ye bağlı Sınırlı Sorumlu Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi’ni inceledi. İnceleme sonucunda Sayıştay, müessesenin Yeniköy Linyitleri İşletmesi satılabilir kömür stoklarında yapılan sayımlarda noksanlık belirledi. Sayıştay raporuna göre İşletme Müdürlüğü, Müessese Müdürlüğü’ne 18 Şubat 2013 tarihinde yazdığı yazıda “Kayıtlarla karşılaştırıldığında 667.066,20 ton noksanlık olduğu görülmüş ve bu noksanlığın stok maliyet bedeli ile değerlendirildiğinde 6.842.254,49 TL tutarında olduğu tespit edilmiştir. Sayım sonucu ortaya çıkan mamul stok noksanlığının, maliyet bedeline göre belirlenen tutarı, sayım ve tesellüm noksanları hesabına alınmıştır.” denildi. Yazıda, noksanlığın kesin sebebi bilinmediğinden söz konusu 6.842.254,49 TL’nin karşılık ayrılarak gider kaydedilmesi için gerekli komite kararı alınarak Yönetim Kurulu’na sunulması talep edildi. Sayıştay raporunda, genel müdürlüğün müessese müdürlüğünden gelen talebin uygun bulunarak kabul edildiği ve 6,8 milyon lira karşılık ayrıldığı bilgisine yer veriliyor. Ayrıca, vergi kanunları açısından kanunen kabul edilmeyen gider olduğundan kayıp kömür tutarı karşılığı 1 milyon 368 bin lira Kurumlar Vergisi de ödendi.” ifadelerine yer veriliyor.^[3]

Stoklarda tespit edilemeyen 667.000 ton kömürün kurumlar tespiti için müessese müdürlüğünün talebi üzerine genel müdürlük oluruyla Şubat 2013’te komisyon kurdu. Komisyon 28-29 Şubat 2013’te yaptığı inceleme ve değerlendirmesinde “İşletme kayıtlarının incelendiğinde 667.066,20 ton stok açığının bulunduğunu; bunun 259.900 tonunun zayiat olarak düşülebileceği, geri kalan 407.100 ton açığın da taş zayiatı, kömür nakillerinde tonaj hataları ve tozlaşan kömürlerin olumsuz hava koşullarında kayba uğrayabileceği” komisyon görüşü olarak sunuldu. Ancak Sayıştay, komisyonun tespitlerini gerçekçi bulmadı: “İki günlük bir çalışma ile bir yıl içinde oluşan 667 bin ton gibi büyük bir stok noksanının nedeni bulunamaz. Ayrıca komisyonun varsayımlara dayalı nedenleri kabul edilemez. Geçmiş yıllarda böyle bir stok eksiği yoktur.” denilen Sayıştay raporunda, genel müdürlüğün daha önce de bağlı birimlerine “Stokların titizlikle sayılması ve belirlenmesi için talimat” verdiğine dikkat çekiliyor. Sayıştay konu hakkında düzenlediği raporda “geçmiş yıllara bakarak stok eksiğinin tespit edilmesi, stok açığına neden olan personelin sorumluluklarının tayini ve 2013 yılı için gerçek stok tespiti açığının yapılmasını” istedi.

Nadir AVŞAROĞLU
Maden Mühendisi
Nisan – 2016

1. http://www.acikgazete.com/guncel/2016/01/09/yoksula-komur-vurgunu-sayistay-da.htm?aid=61088 ↑
2. Sözcü Gazetesi, Ali Ekber Ertürk, 27 Ocak 2016 http://www.sozcu.com.tr/2016/ekonomi/komurde-vurgun-1062994/ ↑
3. Birgün gazetesi, Aydemir Akman, 25 Mayıs 2014, İstanbul, http://www.birgun.net/haber-detay/sucustu-yakalandilar-99812.html ↑