KAYBOLAN MADENCİLİK KÜLTÜRÜ 02 : KÖMÜR MADENİNDEKİ KANARYA

HAYVANLAR ve MADENCİLER SERİSİ II

Daha önceki yıllarda madenlerde çalıştırılan katırlarla ilgili bir yazı kaleme almıştım. İnternet sitelerinde gezinip, mesleğimle ilgili yazıları okurken “canary in the coal mine” ifadesi dikkatimi çekti. Türkçeye endişe ve kaygı olarak ifade edebileceğimiz bu deyimde, “kömür madenindeki kanaryanın endişesi” anlatılıyor. Madenci olmayanın, hele hele yeraltında çalışmayanın hissedemeyeceği bir endişe, “canary in the coal mine”.

1900’lerin başından 1986’ya kadar, madenlerdeki her aynaya (üretim yapılan mekan) iki kanarya göndermek gelenekseldi. Karbon monoksit gibi zehirli gazlara karşı daha duyarlı olan kanaryalar, gaz seviyeleri çok yükseldiğinde sıkıntı çekerek madencileri uyar ve madencilerin güvenli bir şekilde kaçmasına izin verirdi. Bu nedenle “kömür madenindeki kanarya” ifadesi, endişeyi, ihbarcıyı veya tehlike göstergesini belirtmek için İngiltere’de uzun yıllar kullanıldı.

Kömür madenlerinde bulunan/bulundurulan kanaryalar, uzun zamandır erken uyarılar için bir metafor olmuştur. Ancak gerçek kömür madencileri için bu kuşlar bir ölüm kalım meselesiydi. Kokusuz, renksiz ve tatsız olan özellikle ölümcül bir düşman olan afterdamp, 19. yüzyıl madencilerinin tespit etmesi son derece zordu, tabii yanlarında sarı bir kanarya taşımadıkları sürece.

Madenlerde ilk gaz algılaması kafasında uzun bir fitil yanan ve omuzlarına ıslak bir battaniye alarak kömür madenlerine inen madenciler ile yapılırdı. Bu ilkel gaz dedektörü madenciler, öncü olarak madenin içlerine doğru ilerlerlerdi. Bulundukları yerde bir gazın varlığı durumunda kafalarındaki yanan fitili gaz ile buluşarak büyük bir patlamaya neden olur ve öncü madenci çoğunlukla hayatını kaybederdi. Ölüme gönderilen “cesur” maden işçisinin canı karşılığında verdiği sinyal sayesinde diğer maden işçileri yaşamaya ve çalışmaya devam ederlerdi.

Bu ilk gaz algılama modeli, maden ocaklarını ellerinde bulunduran sermaye sahiplerinin vicdanlarına sığsa da üretimde aksamaya neden olduğundan yeni arayışlara girişildi. Kömürü yeryüzüne çıkartmak isteyen insan ile yeryüzü arasında kıyasıya bir mücadele gerçekleşiyordu ve bu mücadelede maden

işçilerine bu kez kanarya kuşları eşlik etti. Maden işçileri ocaklara kanarya kafesleri ile inmeye başladı.

Kömür madenlerinde kullanılan kanarya hikayesi, 1890’ların sonlarında, John Scott Haldane’ın (diğer adıyla oksijen tedavisinin babası) çalışmasıyla başlar. Haldane’nin araştırması, oldukça yüksekten uçabilen kanaryaların havadaki kirleticilere ve zehirlere karşı son derece hassas olduğunu gösterdi. Bu kısmen, yüksek irtifa uçuşları için özel hava kesecikleri aracılığıyla ekstra hava alma yeteneklerinden kaynaklanıyordu. Kısacası, kanaryalar, fareler gibi diğer küçük hayvanlardan yaklaşık iki kat daha fazla oksijen alırlar ve Smithsonian Magazine’e göre kömür madenlerindeki zehirli gazları tespit etmek için mükemmel örneklerdi.

İskoç fizyolog John Scott Haldane, 1890’ların sonlarında bir dizi maden felaketini araştırdı, patlamalardan sonra ölen madencilerin cesetlerini inceledi ve CO₂ maruziyeti nedeniyle öldüklerini belirledi. Bu keşiften yola çıkarak, maden kurtarma ekipleri için ilk solunum cihazlarını tasarladı ve zehirli gazı tespit etmek için CO bulunduğunda parlak mavimsi bir renkle yanan güvenlik lambalarının yanı sıra kanaryalar veya beyaz farelerin kullanılmasını önerdi. Ancak, bu lambalar bile sarı kuşlar kadar hassas değildi, bu nedenle çoğu kurtarma ekibi bir kanarya ile çalışmayı veya her ikisini birden kullanmayı tercih etti. Haldane’in keşfinden kısa bir süre sonra, kanaryalar İngiltere’deki madenlerde büyük bir etki yarattı. Kanaryalar, madenlerdeki gaz tehlikelerini ortaya çıkarmakta o kadar başarılıydılar ki, 1980’lere kadar kullanıldılar.

Kanarya gibi küçük hayvanlar, hızlı nefes alma hızları ve yüksek metabolizmaları nedeniyle zehirli gazları tespit etmede yararlı olduklarını kanıtladılar ve bu da onları zehirli gazın etkilerine karşı daha duyarlı hale getirdi. Düşük CO seviyelerine maruz kaldığında, bir kanarya nefes almakta zorlanır ve gözle görülür şekilde etkisiz ve kararsız hale gelir. Madenciler, kuş tüneğinde sallanmaya veya çökmeye başladığında etrafta zehirli gaz olduğunu biliyorlardı.

1890’lardan 1980’lere kadar yaklaşık bir yüzyıl boyunca, İngiliz kömür madencileri, zehirli gazların varlığını tespit etmek için kanaryaları kömür madenlerine indirmeye devam ettiler. Kanaryalar bu renksiz, kokusuz ve tatsız karbon monoksit gibi zehirli gazlar için özellikle duyarlıdır. Bu gaz, bir

maden yangını sırasında veya bir patlama sonrasında kolayca yer altında oluşabilir. Bir maden yangını veya patlamasının ardından, maden kurtarma ekipleri, küçük bir ahşap veya metal kafes içinde bir kanarya taşıyarak madene inerdi. Kanaryadan gelebilecek herhangi bir tehlike işareti, yer altı koşullarının güvensiz olduğunun ve madencilerin ocaktan tahliye edilmesi ve maden kuyularının daha güvenli hale getirilmesi gerektiğinin açık bir işaretiydi.

Sıradan madenciler, vardiyalarında nadiren yanlarında kanaryalar getirirdi. Kuşlar, bunun yerine, madencilik sırasında düzenli patlamalardan, madencilik ekipmanından çıkan kıvılcımlardan veya madencilerin karbür lambalarının açık alevlerinden kaynaklanan patlamaların ardından öncelikle kurtarma ekipleri tarafından kullanıldı. Madenlerdeki yanma, madencileri boğulma yoluyla öldürebilecek CO₂ üretti.

Kanaryalar, Perspex olarak bilinen dayanıklı, şeffaf bir malzemeden yapılmış, beslenme çantası büyüklüğündeki kafeslerde yeraltına getirildi. Kulplar küçük bir oksijen kabı olarak ikiye katlandı ve eğer bir kanarya CO’ya maruz kalmaktan çökerse, madenci havalandırma deliklerini kapatabilir ve kuşu canlandırmak için oksijen kabını açabilir. Kuşların ölmesine izin vermek kimsenin çıkarına değildi ve madencilerin onlara düşkün oldukları ve çalışırken onlara ıslık çalarak evcil hayvanlar

gibi davrandıkları biliniyordu. Hatta bazıları, yeniden doldurmaya ihtiyaç duymaları durumunda özellikle kanaryalar için yanlarında ekstra oksijen şişeleri taşıyordu.

Kanaryaların ortaya çıkmasından önce madenciler, madenlerde, özellikle madenin midillileri için saman ve yem tutulduğu yer altı ahırlarında bol bulunan farelerin davranışlarını izlediklerini uzun zamandır biliyorlardı. Madenciler bir

bölgeden uzaklaşan fareler gördüyse veya ölü fareler bulduysa, bu kesin bir gaz işaretiydi. Kanaryalar hızla yakalandı ve 1900’lerin başında, keten, kızılkuyruk ve güvercin gibi diğer kuşlarla birlikte dünyanın dört bir yanındaki madenlerde kullanılıyorlardı. 1914’te Amerika Birleşik Devletleri Maden Bürosu, CO’ya maruz kaldığında hangisinin daha hızlı ve en görünür şekilde tepki verdiğini bulmak için bir dizi küçük hayvanı test etti. Ne yazık ki sarı kanarya kazandı, ardından beyaz fareler, ardından tavuklar, köpekler izledi. , güvercinler, serçeler, kobaylar ve tavşanlar.

Bilim insanları, kanaryaları madenlere göndermeye karar verirken, yukarıda gösterilen biraz insancıl cihazı buldular. Pollard’a göre, kafesin dairesel kapısı “açık tutulacak ve kanarya [kaçmasını] önlemek için bir ızgaraya sahip olacaktı. Kanarya, karbon monoksit zehirlenmesi belirtileri gösterdiğinde, kapı kapatılır ve bir valf açılır, bu da tanktan gelen oksijenin serbest bırakılmasına ve kanaryayı canlandırmasına izin verir. Madencilerin daha sonra tehlike bölgesini tahliye etmesi bekleniyor.” Bu uygulama, kanaryaların resmi olarak 1986 yılında yerini teknolojinin almaya başlamasına kadar yaklaşık 100 yıl devam etti.

Yıllar boyunca İngiltere’de birçok maden işletmesi kendi kanaryalarını yetiştirdi, ancak daha yaygın olarak onları genellikle geçimini sağlamak için maden kanaryalarını yetiştiren ailelerden, özel yetiştiricilerden satın aldılar. Diğer madenler, kanaryaları evcil hayvan dükkanlarından satın aldılar. Bu kanaryalar, zayıf renkli kanaryaları ve dişi kanaryaları (genellikle erkekler kadar iyi şarkı söylemezler) satmakta zorlandılar, her ikisi de ucuza satın alınabiliyordu.

Ne madenciler ne de kanaryalar kendi tercihleri ile yeraltına inmedi.

Yeraltına indirildikten sonra ise kanaryanın ötüşü de madencinin kazma sallayışı da gökyüzünün

mavisini görebilmek içindi. Elinde kafesiyle ocağa inen madenci kanaryanın ötüşüne eşlik eden ıslığı ile kendi kendine konuşurdu. Anlatacak çok şeyi olmasa da dertlerini, umutlarını ve gökyüzü mavisini kader arkadaşına anlatırdı. Kim bilir, belki de bu koyu sohbette kanarya da tek arkadaşı olan madenciye kendi öyküsünü, hayallerini, kanat çırptığı gökyüzünü anlatıyordu. Bildiğimiz tek şey iki kader arkadaşının da gökyüzünün mavisine olan hasretleriydi.

Madenci yeryüzünün damarlarına güçlü kazma vuruşları yaparken bir kulağı da kanaryanın ötüşünde olurdu. Ses hayat, sessizlik ölümdü. Bu iki ötüş arasındaki an ise ölüm ve yaşam arasındaki ince çizgiydi. Yıllar yılı bu iki ötüş arasındaki sessizlik arttı. Nice maden işçisi bu sessizliğin içinde yaşamını yitirdi. Nice kanaryanın kanat çırpışları bu sessizliğin içinde yok oldu.

Bugün kanarya kuşlarının yerini makineler aldı. Madenlerde artık ne kafasında fitil yanan insan, ne de kafeslere konulan kanarya kuşları kullanılmıyor. Madenciler ile kanaryaların yolları ayrılsa da ikisi de ölmeye devam ediyor. Yolları ayrılan bu iki canın geride bıraktığı anılar, ölümler ve gökyüzünün mavisine olan özlemlerindeki kader birliği de hiç değişmemişçesine devam ediyor.

Dünya üzerinde birçok kömür madeninde böylesine bir ortak yaşam, yüz yıl boyunca yaşandı. Maden işletmesinin ofislerindeki kafeslerde kanaryalar vardı. Güneş doğmadan, ortalık ağarmaya başladığında hep bir ağızdan şarkılarını söylerlerdi.

Yemlerini veren maden ocağının başı kasklı işçilerini tanımışlardı. Onları görünce sevinç çığlıkları ata ata kafeslerin içindeki dallardan öbürüne atlayıp dururlardı. Onlar için işletmenin bütçesine “ödenek” bile koymuşlardı.

Belli ki kendilerini besleyen ve seven insanlarla birlikte olmaktan çok mutluydular. Maden ocağına inen işçiler birer kafes alıp yanlarında götürüyorlardı. Karanlık derinliğe indikçe kanaryalar susuyor, ama bu küçük gezintiden belki de hoşnutlardı. Kasklı işçileri görünce sevinip kanat çırpmaları belki de bundandı.

Oysa…

Oysa bu hüzünlü bir hikâyeydi…

O zamanlar zehirli gaz ölçme aletleri henüz bize ulaşmamıştı ve aygıtlar pahalıydı. Çaresiz madenciler, kafeslerdeki kanaryalarla madene iniyorlar, öldürücü gaz önce dünyanın en zarif ve duyarlı canlıları kanaryaları öldüreceği için küçük kuşlar bir türlü “alarm” görevi görüyordu. Kimi zaman yerin karanlık dibindeki kanaryanın boynu bükülüyor, o sessizce can verirken, madenciler bunu görünce ocaktan kaçıp kurtuluyorlardı. Tıpkı şimdi işçilerin ölerek, sermayenin yaşamasını sağlamaları gibi.

Bir küçük kuş ölüyor, ama madenciler yaşıyorlardı…

Nadir Avşaroğlu

Maden Mühendisi

Aralık – 2021

KAYNAKÇA

BARBAROS Seçkin, KOS Medya,“Kanarya Kuşları, Maden İşçileri ve 1 Mayıs”

https://kuzeyormanlari.org/2020/05/01/kanarya-kuslari-maden-iscileri-ve-1-mayis/

TREMBATH Brian, “Colorado Kömür Madencileri İçin Kömür Madenindeki Kanarya Aslında Bir Fareydi”, Colorado tarihi, Colorado Kömür Madenciliği

https://www.openculture.com/2018/05/the-device-invented-to-resuscitate-canaries-in-coal-mines-circa1896.html

https://magazine.cim.org/en/in-search/who-brought-the-canary-into-the-coal-mine-en/

https://www.forbes.com/sites/kionasmith/2019/12/31/the-canary-in-the-coal-mine-isnt-ancienthistory/?sh=3436069a4393